Vijf niveaus van verzoening voor leiders

Het is mijn ervaring dat het model dat ik hieronder beschrijf mensen helpt in het vinden van hun weg naar verzoening. De vijf niveaus van verzoening zijn ontleend aan een Joods-christelijke leiderschapsfilosofie. Aan de hand van de geschiedenis van vijf sets broers die met elkaar in conflict komen, worden vijf niveaus van verzoening uitgewerkt. Het is voor veel mensen al bevrijdend om zich te realiseren dat er niet één algemene wijze is van verzoening, maar dat je daar op gestructureerd genuanceerde manieren over kunt nadenken.

In de film Seraphim Falls zit kolonel Carver met een posse kapitein Gideon op de hielen. Scene na scene zijn we getuige van de meedogenloze Carver die alles uit de kast haalt om de vindingrijke en beheerste Gideon te vermoorden. Gideon slaagt er steeds in zijn belagers af te schudden, of uit noodweer te doden. Onze sympathie wordt gewekt voor de kapitein. Waarom zit kolonel Carver hem toch op de hielen? In de slotscenes van de film wordt duidelijk wat zich tussen beide mannen heeft afgespeeld. Onder leiding van Gideon is het huis van kolonel Carver, met zijn vrouw en twee jonge zoons erin, in brand gestoken. Hoewel de kapitein dacht dat het huis leeg was, was hij verantwoordelijk voor het levend verbranden van het gezin van de kolonel. Plotseling snappen we de wraakzucht van de kolonel.

De film eindigt in een dorre woestijn. Beide mannen zijn alles wat ze hadden kwijtgeraakt. Er zijn geen helpers meer, geen paarden, geen voedsel, geen geweren. Kolonel Carver achtervolgt Gideon te voet, wankelend door de zinderende hitte. Beiden hebben in hun hand een pistool met een enkele kogel. In een duel slaagt Gideon erin om de kolonel neer te schieten. Hij loopt op hem af om de kolonel met zijn eigen pistool het genadeschot te geven. ‘Ga naar huis’, zegt kolonel Carver. ‘Maak het af.’ Gideon drukt zijn pistool bij de gewonde Carver in de hand en zegt: ‘Volgens mij is het aan u, mijnheer.’ Eindelijk heeft de kolonel zijn kans om wraak te nemen op de man die zijn vrouw en kinderen doodde. Hij richt het pistool op het hoofd van de kapitein, maar stamelt dan plotseling de naam van zijn vrouw: ‘Rose… Rose…’ en laat het pistool zakken. ‘Vergeef mij…’ fluistert Gideon.

De kapitein geeft de gewonde kolonel een slok water en helpt hem overeind. Onvast staan beide mannen op hun benen en kijken elkaar zonder iets te zeggen aan. Dan komen ze in beweging en strompelen richting de einder. Terwijl ze verder lopen gaan hun wegen steeds verder uiteen.

Zolang conflict niet wordt opgelost, blijf je gevangen in het web van verlies. Als kolonel Carver kom je steeds meer geïsoleerd te staan. Je verliest manschappen, paarden, proviand. Je eindigt in een dorre, droge woestijn. Maar hoe kom je vanuit verdriet en schok die je leven op zijn grondvesten deden schudden weer tot verzoening?

Het is mijn ervaring dat de vijf niveaus van verzoening, zoals die in de oudste bronnen van de Joods-christelijke leiderschapsfilosofie tot ons komen in situaties van ernstig conflict helpend zijn. Het gegeven dat er niet één manier van verzoening is, niet één zaligmakend beeld, geeft ruimte om te zoeken naar een vorm van verzoening die recht doet aan datgene dat er is en is gebeurd. Het idee van vijf niveaus van verzoening helpt om af te stappen van ‘my way or the high way’. Het wrikt mensen los uit het idee dat óf alles stuk zal zijn en blijven, óf dat alles weer zo moet worden als het was.

Niveau 1: Elkaar uitschakelen

Het eerste verhaal vertelt over Kaïn en Abel. De broers brengen een offer aan God. Het offer van Abel wordt aangenomen, het offer van Kaïn wordt afgewezen. Kaïn wordt daardoor zo boos dat hij zijn broer meelokt naar het open veld, waar hij hem doodt.

Dit is niveau 1 verzoening: het uitschakelen van de ander. Het is een reflex in diepgaand conflict; het verlangen om vergelding te zoeken en de ander te wissen uit je leven. Het is de route die Kaïn kiest, met als gevolg dat hij eindigt als een ‘doler en dwaler’ over het oppervlak van de aarde. Dat is wat wraak met mensen doet. Met het uitschakelen van de ander schakel je ook een deel van jezelf uit. In het ‘doden’ van de ander, verlies je je onschuld, je zuiverheid, ja verlies je jezelf.

Niveau 2: Ontmoeting bij het graf

Het tweede verhaal neemt ons mee in de geschiedenis van Ismaël en Isaäk. Beiden zijn zoon van Abraham. Ismaël, de oudste, is door Abraham verwekt bij zijn slavin, Hagar. Wanneer hij op hoge leeftijd nog een zoon krijgt bij zijn vrouw, Sara, dwingt zij Abraham om Hagar en Ismaël weg te sturen. Beide zoons groeien op, van elkaar gescheiden door de keuzes van hun vader en Sara. Ze leiden hun eigen leven, en op geen enkel punt in het verhaal zien we de beide zoons samen komen. Tot het moment dat Abraham sterft. Dan staat er: ‘Zijn zonen Isaäk en Ismaël begroeven hem.’ Het graf van hun vader verenigt de broers. Het is een tweede niveau van verzoening. Hoewel gescheiden door conflict, en beiden vader van een volk, staan ze elkaar niet naar het leven. Ze leven separaat van elkaar en communiceren niet met elkaar. Er is niets goed gemaakt of gedeeld. Toch weten ze elkaar aan het graf van hun vader te vinden. Ze begraven hem, en gaan ieder zijns weegs.

Niveau 2 verzoening is het accepteren van de status quo, zonder moeite te doen om nog een band op te bouwen of te onderhouden. Waarbij je elkaar op belangrijke momenten in het leven – een jubileum, een trouwerij, een begrafenis – tegen kunt komen.

Niveau 3: Verzoening en ieder gaat zijns weegs

Het derde verhaal vertelt de geschiedenis van de tweeling Esau en Jacob. Esau was de oudste, Jacob de meest doortrapte. Hij bemachtigt het eerstgeboorterecht van zijn broer in ruil voor een bord rode linzensoep. Hij steelt de zegen die bestemd was voor zijn broer van zijn blinde vader. Esau zweert wraak en Jacob moet vluchten voor zijn leven. Na twintig jaar in ballingschap te hebben geleefd keert Jacob terug naar Kanaän, het land waar Esau hem zal opwachten. Jacob is bang voor de ontmoeting met zijn broer. Hij regelt geschenken, is ongedurig tot en met en worstelt de nacht voor hij zijn broer zal ontmoeten met een mysterieuze macht.

De kracht van buigen

Wanneer de broers elkaar bij daglicht ontmoeten, buigt Jacob zevenmaal diep voor zijn broer, waarop Esau hem in de armen sluit en kust. ‘Beiden lieten hun tranen de vrije loop.’ Dit is daadwerkelijke verzoening. Jacob maakt zich klein en vraagt vergeving. Esau schenkt vergeving. Er wordt weinig gesproken over het verleden. Zoals kolonel Carver en kapitein Gideon hebben de mannen aan een half woord genoeg. Aan beide kanten het beeld uitlopen. Dan volgt er een opmerkelijke scene. Esau nodigt Jacob vervolgens uit om met zijn gezin bij hem te komen wonen. Jacob antwoordt ontwijkend. ‘Ik ga niet zo snel als jij, en we hebben allebei dieren waar we voor moeten zorgen… Ga jij maar vooruit’, zegt hij. Esau luistert naar zijn broer en keert terug naar Seïr, waar hij woont. Jacob reist zijn broer echter niet achterna, maar trekt naar Sukkot, circa 200 kilometer van Seïr.

Dit is niveau 3 verzoening. Er vindt oprechte verzoening plaats. Je zoekt elkaar op, je kijkt elkaar in de ogen, maakt jezelf klein, uit je emotie over het verlies, het onrecht en de verloren jaren. Je omhelst elkaar. Er zijn gebaren, blikken, woorden die zoveel meer uitdrukken dan datgene dat er uitgesproken kan worden. En dat is op dat moment genoeg. Je weet van beide kanten dat je weet wat er is gebeurd, en dat je dat nooit weer gerepareerd krijgt. De een heeft dingen gedaan. De ander heeft dingen laten gebeuren. Beiden heb je jouw kant van het verhaal. En beiden ken je het gewicht van het verlies.

Het is de verzoening zoals die plaatsvindt in Seraphim Falls. Het verleden heeft al zoveel gekost. Het heeft je geleid naar een dorre vlakte, waar je beiden van dorst zult omkomen. Je wankelt door het leven en je staat voor de keuze: gebruik ik mijn laatste krachten voor wraak en vernietig ik daarmee ook mijzelf? Of kies ik voor de route van verzoening? En helpen we elkaar overeind, om vervolgens ieder ons weegs te gaan?

Niveau 4: Verzoening en zorg voor elkaar

Het vierde verhaal neemt ons mee in het leven van Jozef en zijn broers. Jozef heeft een grote mond, en nog grotere dromen. Zijn broers zijn hem zat en werpen hem in een droge put om hem vervolgens als slaaf te verkopen richting Egypte. Jaren gaan voorbij. Jozef dient als slaaf bij Potifar en belandt twee jaar in de gevangenis. Door zijn scherpe inzicht en het vermogen dromen uit te leggen, benoemt de farao van Egypte hem tot onderkoning van het land. Jozef moet de naderende hongersnood het hoofd bieden.

Het is de hongersnood die de broers weer bij elkaar brengt. In enkele bloedstollende hoofdstukken worden we meegenomen in de psychologie van verzoening tussen Jozef en zijn broers. Jozef is als onderkoning onherkenbaar opgemaakt en gekleed. Zijn broers herkennen hem niet. Jozef daarentegen, heeft vanaf het eerste moment door dat hij zijn broers voor zich heeft staan. Het verschil in kennis en het verschil in macht maken dat het allerminst zeker is hoe het verhaal zal aflopen. Zal Jozef zijn broers kunnen vergeven dat zij hem hebben verkocht als slaaf? Zal Jozef zijn broers kunnen vergeven dat zij zijn vader hebben verteld dat hij dood is?

Verzoening is een proces

Tot vier keer toe barst Jozef in tranen uit, en elke keer zijn zijn huilbuien heviger. Het proces van verzoening gaat door merg en been. Uiteindelijk maakt Jozef zich aan zijn broers bekend. De broers zijn met stomheid geslagen en beven als rietjes. Zal Jozef nu wraak nemen?

Jozef sluit zijn broers echter in zijn armen en schenkt ze vergeving. Hij ziet het als leiding van God dat het leven is gelopen zoals het is gelopen. Doordat zijn broers hem als slaaf naar Egypte verkochten kon hij ervoor zorgen dat zij tijdens de hongersnood in leven bleven. Jozef nodigt zijn broers uit om bij hem in Egypte te komen wonen. De broers gaan op het aanbod in, en zowel de oude vader Jacob als de hele familie worden verhuisd naar noord Egypte.

Niveau 4 verzoening wil het verleden goed maken. Het zoekt betekenis bij de zaken die gebeurd zijn en interpreteert die vanuit een hoger perspectief. Er wordt geprobeerd om de relatie te herstellen en samen te leven en te werken. Op die manier wordt het verleden goed gemaakt en de verloren jaren worden ingehaald.

Niveau 5: Verzoening en versmelting

Het laatste verhaal vertelt de geschiedenis van Mozes en zijn oudere broer Aäron. Beiden zijn Joodse kinderen die opgroeien onder een wrede Egyptische overheersing. In een wanhoopspoging om zijn leven te redden, wordt Mozes te vondeling gelegd. Hij wordt uit de Nijl opgepikt door een prinses en groeit op aan het hof van de farao.

Nadat Mozes een Egyptische opzichter heeft gedood moet hij vluchten. Hij bouwt een nieuw leven op, als herder in de woestijn. Op zijn tachtigste roept God hem om het volk Israël uit Egypte te bevrijden. Mozes protesteert, omdat hij moeilijk uit zijn woorden komt en zichzelf ongeschikt acht voor de taak. God belooft hem dat zijn broer Aäron hem terzijde zal staan.

Het is een opmerkelijke wending in het verhaal. Tachtig jaar zijn de broers van elkaar gescheiden geweest. Hun opvoeding en vorming verschilt hemelsbreed van elkaar. Mozes is opgegroeid in weelde aan het hof. Aäron heeft zijn jaren doorgebracht als slaaf. Mozes is de woestijn in gevlucht en heeft zijn gezin en volk in de steek gelaten. Aäron zat vast in Egypte. Aäron heeft alle reden om zich in de steek gelaten te voelen door Mozes.

Beter dan het ooit was

God zegt echter tegen Mozes: ‘Aäron is onderweg naar je en zal blij zijn je te zien.’ En verderop lezen we: ‘Aäron was op weg gegaan en ontmoette Mozes bij de berg van God. Hij kuste hem.’ En weer even verderop staat er: ‘Deze Aäron en Mozes waren het… Deze Aäron en Mozes waren het…’ In het Hebreeuws worden beide broers in die verzen aangeduid als één. Aäron betoonde liefde aan Mozes, en na tachtig jaar gescheiden te hebben geleefd, traden beide mannen nu op als één.

Het is het ultieme niveau van verzoening; dat er na jaren van verwijdering en verwijt een samensmelting plaatsvindt die alles beter maakt dan het ooit is geweest. Heel soms horen we dergelijke verhalen, over mensen die elkaar eerst niet konden luchten of zien, en later onafscheidelijk werden.

Het belang van timing

Het komen tot verzoening heeft soms tijd nodig. Er is een tijd om te scheuren en een tijd om te herstellen, zegt een oude Prediker. ‘Er is een tijd om te zwijgen en een tijd om te spreken.’ Verzoening kun je niet forceren. Het vraagt het proeven van het seizoen. Ik ken situaties van conflict in mijn leven waar het soms maanden, soms jaren vroeg om te komen tot het zoeken van toenadering tot de ander. De decennia waar de verhalen van de broers over spreken zijn vaak niet overdreven.

Elke keer als ik dat ene lied hoor…

Het lied ‘Every time I hear that song’, van Brandi Carlile heeft mij geholpen in het wandelen van het pad van verzoening. Het refrein klinkt:

Als het aankomt op verzoening is elke zin in dit refrein raak. Het ‘by the way, I forgive you’… Het idee dat je boosheid je niet meer totaal consumeert. Dat je voelt dat je van binnen vrij raakt van het verleden. Waardoor je het kúnt vergeven, als een ‘en o ja, ik vergeef je…’ Ik vergeef je, omdat ik dat nu kan. Omdat de ruimte er is.

Misschien

Want alles overziend, zijn er misschien wel zaken waar ik jou voor moet danken… Omdat ik zaken heb geleerd, gezien, ontvangen, die ik zonder dit conflict, zonder mijn verdriet en boosheid, misschien wel niet had ontdekt. Ik hou van het woordje ‘misschien’ in de zin. Misschien moet ik je bedanken… Maar misschien ook niet. Want misschien is alles wat jij hebt gedaan daarvoor wel te erg. Of misschien is alles wat gebeurd is daarvoor wel te intens. Maar misschien ook wel… De periode van verlies heeft ook zoveel kostbaars opgeleverd. En misschien wel vooral dat ik zaken heb ontdekt in mijzelf waarvan ik tevoren niet wist dat het er zat. Ik kan zonder jou leven. Ik kan zonder jou ondernemen en succesvol zijn. Ik ben zelf sterk genoeg. Ik ben oke. Behalve op die momenten dat ik dat ene lied weer hoor, de momenten dat het verleden me weer triggert. Dan ben ik weer in dat moment. Dan voel ik weer het verlies en de pijn. Littekens blijven gevoelig. Soms zelfs als je er alleen maar naar wijst.